Wat werd er beweerd? De bewoners van dorpen rond Fukushima kunnen naar huis.Wat zegt de wetenschap? Als je alleen naar de kans op kanker kijkt.

Verlaten straten, verwoeste huizen, tikkende stralingsmeters en mensen met gasmaskers. Dat zijn de beelden uit de Japanse provincie Fukushima die sinds de tsunami en daaropvolgende kernramp op ons netvlies staan gebrand. De regio is zo radioactief dat de tienduizenden geëvacueerden nooit meer kunnen terugkeren, zei de Japanse secretaris-generaal Shigeru Ishiba nog eind 2013. Maar twee weken geleden klonk er een ander geluid: de overheid laat bewoners uit sommige omliggende dorpen weer permanent naar huis gaan.

Dat zijn flink tegenstrijdige berichten. Hoe gevaarlijk is het nu eigenlijk om terug te keren?

Eerst maar het slechte nieuws. Zolang de kerncentrale niet is opgeruimd, blijft radioactief materiaal weglekken. De lekkage van cesium-137 is het grootste probleem: dat geeft kankerverwekkende straling af en komt makkelijk in grondwater en de lucht terecht. Over dertig jaar is de helft van al het verspreide cesium-137 nog radioactief.

Japanse wetenschappers houden sinds de kernramp zo veel mogelijk bij hoeveel cesium-137 in de natuur en in voeding terechtkomt. Zelfs in het nationale boompje, de kersenbloesem, is radioactief cesium te vinden, schrijven Toshihiro Yoshihara en zijn collega’s begin dit jaar in de Journal of Environmental Radioactivity. In rijst die in de regio Fukushima groeit, zit sinds de kernramp eveneens cesium-137.

Een kilo rijst bevat genoeg cesium-137 voor een stralingsdosis van 30 becquerel, constateerden de onderzoekers. Dat is minder levensbedreigend dan het klinkt. Mensen zijn zelf namelijk sowieso al radioactief: we stralen per persoon continu zo’n 6.000 becquerel uit. De 30 becquerel die daarbovenop komt door het eten van besmette rijst is dus niet veel en bovendien vergelijkbaar met de natuurlijke straling die bijvoorbeeld in bananen en paranoten zit. Ook fijn: cesium-137 blijft niet lang in het lichaam, omdat het overgrote deel gewoon uitplasbaar is.

Uiteindelijk is het de vraag hoe kankerverwekkend de optelsom aan straling van cesium-137 in de lucht, het water en het voedsel is. Daarvoor bestaat een speciale maat: de sievert, waarbij één sievert betekent dat de kans op kanker met 5,5 procent toeneemt. Uit metingen van de Japanse stralingsdienst blijkt dat tot 10 kilometer afstand van de kerncentrale genoeg cesium-137 te vinden is voor meer dan een halve sievert per jaar. Daarbuiten daalt het meetbare gevaar naar ongeveer eentiende sievert per jaar, oftewel iets meer dan een halve procent extra kans op kanker.

In de praktijk is een halve procent extra kans op kanker erg lastig te meten. Vooral omdat de kans dat iemand ooit in zijn leven kanker krijgt al best hoog ligt: 40 procent. Een halve procent meer of minder is dan nauwelijks van toeval te onderscheiden. Een voorbeeld. In Taiwan leefden duizenden mensen in een appartementencomplex waar per ongeluk radioactief kobalt in de muren verwerkt zat. Sommige inwoners vingen evenveel straling als in de 20-kilometerzone rondom de Fukushima-kerncentrale vandaag; iets meer dan eentiende sievert per jaar. Maar Taiwanese onderzoekers melden in het tijdschrift Dose Response dat ze in deze groep nauwelijks extra kankergevallen hebben kunnen vinden.

Een nieuw Japans onderzoek in het tijdschrift PNAS bevestigt die meevaller. Honderden mensen die in 2012 tijdelijk terugkeerden naar hun dorpen op zo’n 20 kilometer van de Fukushima-centrale kregen van Kouji Harada van de universiteit van Kyoto een stralingsmeter mee. Ze bleken niet meer dan een paar duizendste sievert per maand te vangen. Extra kankergevallen zijn niet of nauwelijks te verwachten, rekent Harada voor.

Dit betekent natuurlijk niet dat het allemaal wel meevalt in Fukushima. De maatschappelijke kosten blijven enorm: de ontmanteling van de kerncentrale kost al bijna 100 miljard euro en gaat naar verwachting dertig jaar duren. De sociale ontwrichting is ook niet mis: een onderzoek van de Japanse krant Mainichi Shimbun meldt dat de evacuatie uit Fukushima meer dan duizend levens heeft geëist. De angst voor straling kan misschien gevaarlijker zijn dan de straling zelf.

Dit artikel verscheen in de Volkskrant op 8 maart 2014 in de rubriek Waar / Niet Waar!.