Deze maand verscheen het boek ‘Tegengewicht – feiten en fabels over overgewicht’ van Jaap Seidell en Jutka Halberstadt, waarin zij misverstanden over obesitas en overgewicht willen opklaren. Zij stellen dat onze eetkeuzes sterk beïnvloedbaar zijn door reclame, geldkwesties en verslavende zoetigheid. We mogen de last van obesitas daarom niet enkel bij de dikkerds zelf leggen.

Niet iedereen die te zwaar is heeft gezondheidsproblemen. Je hebt niet altijd 2000 kilocalorieën per dag nodig. Tweelingenonderzoek laat zien dat vetzucht in grote mate erfelijk is. Dat betekent dat niet ieder pondje door het mondje gaat; sommige mensen komen gewoon sneller aan dan anderen.

Deze en meer misverstanden komen aan bod in het boek Tegengewicht van voedingswetenschapper Jaap Seidell en psycholoog Jutka Halberstadt. Het belangrijkste misverstand: leefstijlkeuzes waardoor we dik worden gebeuren min of meer automatisch en onvrijwillig.

Daarom pleit Seidell voor, zoals hij het zelf noemt, meer betutteling rondom obesitas. Onze omgeving moet aantrekkelijker worden om mensen bewust en onbewust te helpen bij het maken van een gezonde eetkeus. En wie al zo dik is dat er gezondheidsproblemen dreigen, moet worden geholpen. Is dat een goede, haalbare en voor dikke mensen prettige manier om obesitas aan te pakken? Om dat te achterhalen, sprak ik met Seidell.

In het begin van je boek schrijf je iets opmerkelijks. Meer onderzoek naar de oorzaken en gevolgen van obesitas zijn niet nodig, omdat zulk onderzoek niet tot effectievere maatregelen leidt. Dat vind ik nogal een vreemde uitspraak voor een wetenschapper.

“Kijk, waar negentig procent van het onderzoeksbudget voor obesitas heengaat, is genetisch en fundamenteel fysiologisch onderzoek. En er wordt al jaren onderzoek gedaan naar de wonderpil. Telkens komen ze weer een stofje tegen dat op een van de duizenden banen in de hersenen aangrijpt, en altijd blijkt het verhaal weer ingewikkelder te zijn. Of het lichaam zorgt er op een andere manier voor om te veel te eten, of de bijwerkingen zijn erger dan ze dachten.”

Maar voor andere ingewikkelde aandoeningen bestaan inmiddels toch ook medicijnen?

“Ja ja, het onderzoek naar oorzaken van obesitas moet ook wel doorgaan. Het is heus wel nuttig. En het gaat een keer – misschien over twintig, dertig jaar ofzo – iets opleveren. Maar daar hebben we nu dus niks aan.”

Aan wat hebben we nu dan wel iets?

“Gedragsonderzoek en mensen helpen bij het maken van goede keuzes. Zelfs als er een werkzaam medicijn zou bestaan, is het nog altijd niet verantwoord om te wachten tot mensen zo dik worden dat ze medicatie nodig hebben. Dat is een dure en niet effciënte oplossing. Ik heb liever dat we in een minder dikmakende omgeving leven, of op zijn minst leren de verleiding tot teveel eten te weerstaan.”

Dikmakende eetkeuzes zijn dus niet vrijwillig?

“Nee. Overgewicht komt het vaakst voor bij mensen met een laag inkomen, en dat is niet verbazingwekkend als je bekijkt wat gezond voedsel kost. Groenten en fruit zijn langzaam in prijs gestegen, terwijl boter en meel- en suikerproducten in prijs zijn gedaald. Mensen laten zich in hun eetkeuzes sterk leiden door prijs, en dikmakend voedsel kost het minste geld. Om obesitas tegen te gaan zou bijvoorbeeld een prijscorrectie – door bijvoorbeeld de juiste subsidies – heel erg op zijn plaats zijn.”

Wat kun je verder aan de omgeving veranderen?

“Nou, je kunt obesitas ook deels voorkomen door met gemeenten en scholen samen te werken. Dat doen we nu met de zogenaamde Jongeren Op Gezond Gewicht-projecten (JOGG). Dat zijn geen ellenlange voorlichtingen of verplichte sportdagen, maar gewoon slimme en positieve manieren om jongeren te verleiden tot gezonde keuzes. Verbied bijvoorbeeld niet de blikautomaten op school, maar plaats er fonteintjes waaruit je gratis water kunt drinken. Dat soort dingen.”

Dat is dus wat je met betutteling bedoelt. Een haast onzichtbare, in dit geval. Maar ik heb ook begrepen dat artsen actiever obesitas moeten betuttelen. Te zware patiënten zouden volgens de deels door jou geschreven Behandelrichtlijn voor Obesitas vaker hulp moeten krijgen. Hoe zou dat gaan?

“Kijk, als iemand bij de dokter komt met een specifieke klacht, die direct te maken heeft met obesitas, zoals kortademigheid of verschijnselen van suikerziekte – diabetes – dan is het logisch dat de dokter erover moet beginnen, wil hij die klacht verhelpen. Maar wanneer iemand met een gebroken pink bij de arts verschijnt en ook nog eens ongezond dik is, dan wordt de vraag: moet de dokter daar iets over zeggen? Ik denk van wel.”

Waar ligt dan de grens tussen ongezond dik en normaal overgewicht?

“Het hangt af van hoe duidelijk de aanwijzingen voor problematische obesitas zijn. Kijk, jonge vrouwen met overgewicht die zichzelf te zwaar vinden, moet je niet erop aanspreken. Daardoor worden ze onzeker en gaan ze excessief lijnen en jojoën. Dat is ongezond en gewoon een slecht idee. Maar een man van vijftig met hoge bloeddruk, kortademigheid en zwaar overgewicht krijgt binnenkort waarschijnlijk diabetes, en hem niet helpen een beetje afvallen, is ook een slecht idee.”

“Klopt, dat is een groot dilemma. We willen inderdaad geen mensen die er niet om vragen, de zorg in slepen. Je moet dus niet elke persoon met enig overgewicht erop aanspreken, want dat heeft geen zin. Daarom vinden we dat je alleen de mensen die directe gezondheidsrisico’s lopen moet helpen. En dat gebeurt nu te weinig. We hebben hier bij patiënten onderzoek naar gedaan, en we hoorden ze vaak zeggen: ‘Als de dokter mij had verteld dat ik bijna suikerziekte had, zou ik dat zeker willen horen. Maar hij zei niets, dus het zal wel goed wezen.’ Nu zijn die mensen ernstig ziek.”

De dokter had dus eerder iets moeten doen, begrijp ik.

“Wat dokters nu vaak doen, is veel te lang wachten. Meestal moet een patiënt ernstige diabetesklachten of een hartaanval krijgen, wil er iets gebeuren.Dat zijn situaties waarin je duidelijk eerder had moeten ingrijpen.”

Waarom zeggen de artsen nu dan niets?

“Dat komt doordat obesitas een moeilijk bespreekbaar onderwerp is voor artsen. Die zien er heel erg tegenop om met dikke mensen erover te praten. En dat heeft deels ermee te maken dat rondom die patiënt heel veel vooroordelen bestaan: lui, dom, te weinig wilskracht, niet goed gemotiveerd. Uit onderzoek blijkt dat artsen daardoor dikke mensen minder tijd gunnen, slechter behandelen, en slechtere diagnoses stellen.”

Wat zou een dokter dan, naast het bespreekbaar maken van obesitas, nog voor een patiënt kunnen betekenen?

“Je moet iets doen waar de patiënt echt wat aan heeft. Dus niet: hier is een dieet, ga naar de sportschool, en kom over ‘tig weken maar weer terug. Dat gebeurt nu erg vaak. Het is beter om samen met de patiënt een plan op te stellen om af te vallen met een gezondere leefstijl. Het hoeft niet eens veel te zijn – een paar kilo – om diabetes met zo’n tien jaar uit te stellen.”

Maar is dat plan dan uiteindelijk niet hetzelfde als lijnen, iets waarvan is bewezen dat het gewoon niet lukt?

“Nee. Als je gaat lijnen, dan ga je expres te weinig eten. ‘Ondereten’, zoals het heet. Dat is psychologisch en fysiologisch zwaar omdat je constant met een hongergevoel vecht. Daarom is het risico groot dat die verloren kilo’s snel terugkomen. Dat willen we niet. In ons plan is het de bedoeling om enkel het ‘overeten’ te stoppen. Dus niet minder eten, maar stoppen met de extraatjes. Dat is beter haalbaar.”